De Zijderoute en wat historie

De Zijderoute… Eigenlijk moet je het hebben over zijderoutes want er leiden letterlijk vele wegen naar Rome, een van de belangrijkste bestemmingen op deze route. Vanuit China dus.

Onze reis beslaat maar een stukje van deze route, het deel in Centraal Azië. Als je niet precies mocht weten waar dat ligt, je bent niet de enige heb ik gemerkt. Dus eerst maar eens even de kaart erbij:

Onlangs hebben de plannen van China het nieuws nog gehaald. Zij willen een nieuwe railverbinding aanleggen ter plaatse van de zijderoute en zoals uit het volgende plaatje blijkt schuwen ze ook niet om buiten de gebaande paden te gaan.

De route dateert al van ver voor onze jaartelling. Vanaf ca. de 3e eeuw vChr. wordt er zijde geëxporteerd. Al in 2700 vChr was er al zijde in China – het verhaal gaat dat de echtgenote van een Chinese keizer thee aan het drinken was en dat er ineens een wit bolletje in haar thee viel. Ze wilde het eruit halen en trok er draden uit. Ze heeft toen blijkbaar iets gedacht als “Eureka…, dit is een wereldschokkende ontdekking” en zo het gebeurd en niet anders!

Pas in 550 nChr. smokkelden 2 nestoriaanse monniken cocons in hun bamboewandelstokken naar Europa in opdracht van keizer Justinianus I van Byzantium. Toen was het monopoly van China dus voorbij - hoewel het nog 700 jaar duurde voor er echt zijde van werd gesponnen in Turkije en Centraal Azië.

De ‘hoofd’route begint bij Xian (de stad met het terracotta leger) en loopt naar Samarkand. Vandaar uit splitsen de (kameel) routes zich richting Rusland en via Iran en Turkije naar Zuid- en West-Europa en Afrika. Het was eeuwenlang de navelstreng tussen China en Europa en allerlei goederen werden uitgewisseld: naast zijde, papier (al ca 150 jr vChr in China bekend en in gebruik), keramiek, glaswerk, buskruit, salpeterzuur maar ook slaven en vluchtelingen. Met de karavanen reisden ook geleerden, monniken en criminelen mee. Misschien is wel de helft van wat wij nu eten via de zijderoute naar Europa gekomen (rijst, linzen, appels, bonen, aubergines, koeien, paarden, …). Wiskunde, alchemie en kennis op gebied van onze gezondheid stamt voor een belangrijk deel uit China/Centraal Azië.

Steden als Samarkand fungeerden als overslagstations en er werd veel verdiend. In de 9e Eeuw na christus telde de stad bijna 1 miljoen inwoners en was het een de rijkste steden van de wereld.

Het wel enigszins wrang dat onze Hollandse voorvaderen de doodsklap hebben gegeven aan de zijderoute. Vanaf ca. 1600 werd de vaarroute via Kaap de Goede Hoop een concurrende route voor goederenvervoer tussen Azie en Europa – veiliger en sneller dan overland.

Die veiligheid was overigens wel de Achilleshiel van de zijderoute. Met al die verschillende volkeren, culturen en geloven was er altijd wel gedoe op de route. Alleen als de macht in het bezit was van één of enkele personen kon de handel plaats vinden. En Centraal Azië fungeerde als het knooppunt en hier was de strijd dan ook op zijn hevigste.

Al voor onze jaartelling was er veelvuldig strijd om de macht over deze landen: we kennen denk ik wel het verhaal van Cyrus de Grote die 500 vChr Centraal Azië veroverde waardoor handel via de zijderoute kon floreren. Samarkand werd een rijke stad. Een andere Grote,  Alexander de Grote veroverde Samarkand in 329 vChr en huwde Roxana, afkomstig uit deze streek. Hij stimuleerde de handel tussen Europa en het Midden-Oosten tot stand bracht. Zo kwam Europa dus in contact met de Chinese handel. Vooral zijde werd zeer populair onder de Romeinse bovenklasse.

Keizer Wudi van de Chinese Han-dynastie (206 v.Chr.-220 n.Chr.) was zo onder de indruk van verhalen over welvaart in Europa, dat hij een aantal oorlogen tegen de hunnen en ze in 119 voor Christus zodanig had verslagen dat de handelsroute naar het westen vrij was. En reken maar dat deze veroveringen niet zachtzinnig waren! De verbreiding van de Islam bracht ook veel strijd met zich mee. In de 7e eeuw werd Centraal Azië geïslamiseerd wat ten koste ging van de bestaande culturen (en mensen….). De 8e en 9e eeuw waren de gouden eeuwen voor Uzbekistan. En daarna volgde er weer een turbulente tijd die culmineerde in de intocht van de Mongoolse heerser Kublai Khan.

En deze Khan had aanvankelijk niet veel kwaad in de zin. Hij stuurde een aantal van zijn getrouwen naar Uzbekistan omdat ook hij allerlei verhalen had gehoord over de rijkdom. Deze delegatie werd echter afgeslacht in Samarkand en dat hebben ze daar geweten! Hoewel de Mongolen tijdens de expansie van dit rijk voor veel verwoesting zorgden, was het Mongoolse rijk gezond genoeg voor de Zijderoute. De Mongolen verwoestten tolpoortjes en corruptie op de route, en moedigden hun onderdanen aan om te handelen met buurlanden.

In de 14e eeuw werd het weer tijd voor een nieuwe heerser, dit keer uit Centraal Azië zelf: Timoer Lenk. Deze ging écht niets ontziend te werk en verwoeste veel steden. Op een gegeven moment strekte zijn rijk zich uit van west-Turkije tot midden India! Timoer liet zijn wreedheid zien bij het neerslaan van een opstand in het door hem veroverde Isfahan in Perzië, waar hij 70.000 inwoners liet onthoofden en van hun schedels grote torens liet bouwen - overigens had Kublai Khan dat ook al gedaan in Samarkand waar hij van de 1 miljoen inwoners er 50.000 spaarde. Piramides van afgehouwen hoofden werden als tekens van de overwinning opgericht. Daarna had hij niet zoveel moeite meer met de inlijving van de rest van Centraal Azië. Als ik dit soort verhalen lees moet ik denken aan Aleppo: deze stad was tijdens de bloeitijden van de zijderoute een belangrijk handelsknooppunt maar is nu ook helemaal verwoest…..

Die Timoer Lenk was dus ook zo’n lekkere jongen, die ook wel weer slim te werk ging door kundige ambachtslieden in veroverde gebieden te sparen en naar Samarkand te brengen om daar de stad tot ongekende bloei en schoonheid te brengen.

Peter de Grote, begin 1700 de Russische tsaar, stuurde ook een expeditie naar Khiva, een stad in Uzbekistan. De geschiedenis herhaalt zich ook hier – de club werd afgeslacht. In de eeuw daarop kwam het Russische antwoord: rond 1860 veroverden zij geheel Centraal Azië en pas in de 1991 werden ze Centraalaziërs weer baas in eigen land. Vooral Stalin heeft er behoorlijk huisgehouden. Imams werden vermoord, door hongersnoden daalde het inwonertal drastisch. De Russen hebben wel gezorgd voor onderwijs en goede infrastructuur waar Centraal Azië nog steeds veel profijt van heeft.

Sinds de onafhankelijkheid in 1991 hebben de landen zich aanvankelijk afgekeerd van Rusland. Echter omdat hun eigen economieën volledig afhankelijk waren (en zijn!) van de Russische heeft Rusland nog steeds grote invloed in deze streek. Er is nu een pact van Rusland met Kazakhstan, Uzbekistan en Kirgizstan.